"بیلمان سوران لر آیدینگ بو غریب آدامز
اصلی گر گوز یوردی اترک آدی مختو مقلی دور "
ترجمه:
«کسانی که که نمیدانند(نمیشناسند)بگویید این مرد غریب،
اصل ونژاد ش گر کز بوده و نامش مختومقلی وسرزمینش در منطقه اترک است.»
مختومقلی در سال ۱۱۱۲ خورشیدی در روستای حاجیقوشان در شمال شرق شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان ایران به دنیا آمد. پدرش دولت محمد آزادی از شاعران سرشناس قرن دوازدهم ترکمن و پدیدآورنده ی آثاری چون وعظ آزادی ، حکایت جابر انصار ، مناجات و اشعاری چند در غالب غزل ، قصیده و رباعی است
تحصیلات ابتدایی و زبانهای فارسی و عربی را نزد پدر خود آموخت، سپس برای تحصیل به مدرسه شیرغازی در خیوه رفت و پس از آن سفرهای دیگری نیز داشت؛ از جمله به بخارا و افغانستان و هندوستان.
او در جوانی عاشق دخترخاله خود منگلی شده بود که نتوانست به او برسد، پس از کشته شدن برادر بزرگتر خود (عبدالله) با بیوه برادر خود به نام آق قیز ازدواج کرد و از اوصاحب دو فرزند به نامهای بابک و ابراهیم شد که اولی درهفت سالگی ودومی دردوازده سالگی دارفانی راوداع میگوید.
مختومقلی در شعر خود مسائل اجتماعی و سیاسی را مورد توجه قرار داده و به اتحاد ترکمنها و تقبیح جنگهای آن دوران بخصوص حمله نادرشاه افشار میپردازد. او در مورد حمله نادرشاه افشار به ترکمنها با وجود کمکهای قبلی ترکمنها در اوایل حکومت او شعری گفته که نادر را فتاح و محکوم به فنا مینامد و از عواقب کشتار آگاه میکند:بوگون شاه سن ارتیر گدا بولارسنگ ایلده دن گوندن جدا بولارسنگ
بیرگون جانینگ چیقیپ فدا بولارسنگ قازانارسنگ چوخ گناه نی سن فتاح
امروز شاهی فردا گدایی از ایل و زمان جدایی
عاقبت روزی کشته و فدایی خیلی گناهکاری ای فتاح
پیشبینی او بزودی با ترور نادر توسط یکی از اقوام خود به واقعیت تبدیل میشود.
او همچنین مسائل اجتماعی همچون چندهمسری، سوادآموزی و نقش زنان در جامعه، فقر و اختلاف طبقاتی و معضل مواد مخدر را مورد توجه قرار میدهد. او به دلیل اعتراض به ریاکاری دینی عالمان دورو و کنایاتش به روحانیان و صوفیان مورد تحریم قرار گرفته و محاکمه شده و بهطور کلی مورد غضب اغلب خانها و قدرتمندان زمان خود بود.
بیشتر اشعار او در جنگهای آن دوران نابود شده، اشعار باقیمانده او در دهه ۱۸۷۰ توسط آرمینیوس وامبری، سیاح و شرقشناس مجار گردآوری شده و در کتابخانه بریتانیا نگهداری میشود. سه دهه پیش از وامبری هم مختومقلی توسط دو پژوهشگر لهستانی به نامهای بوریهو و آلکساندر شودزکو به دنیا معرفی شدهبود
محمدعلی جمالزاده مختومقلی را فردوسی ترکمانان نامیدهاست.
مختومقلی با تخلص فراغی تقریبا" پس از شصت سال زندگی پرمشقت در سال1204 ه.ق برابر با 1790م در کنار چشمه عباساری در دامنه کوه سونگی داغ حیات رابدرود گفت. پیکرش را بر شتر سپیدی نهاده به روستای آق توقای در نوار مرزی ایران و ترکمنستان بردند و در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند.
در دهه ۱۳۷۰ در ایران آرامگاهی برای مختومقلی فراغی ساختهشد. ساخت این آرامگاه در سال ۱۳۷۸ هجری خورشیدی پایان یافت و در ۲۸ اردیبهشت همزمان با سالگرد تولد او با حضور و سخنرانی صفر مراد نیازوف رئیس جمهور وقت ترکمنستان و عطاالله مهاجرانی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد ایران افتتاح شد.
سبک و طرح نقشه آرامگاه آمیزه ای از گل وحشی و آلاچیق ترکمن است .سقف مرکزی آن به شکل گنبد وسر پناه آن برداشتی از تواضع آلا چیق ترکمن و معماری با شکوه اسلامی است .در زیر این آرامگاه رفیع بر سکویی به ارتفاع 10متر به ابعاد 30*30متر قبر مختومقلی فراغی وپدرش دولت محمد آزادی قرار دارد .
در زادروز فراغی همواره جمعیت زیادی از مردم منطقه و مقامات دولت ترکمنستان به این آرامگاه میآیند.
